جواهر لعل نِهرو که شاید بعد از گاندی مهم ترین فرد در سپهرِ سیاسیِ معاصر هند باشد، معتقد است که در میان مللی که در طول تاریخ با هند مرتبط بوده اند و بر هند تاثیر گذاشته اند، ایران تأثیرگذارترین ملّت است (1) و شاید بتوان گفت که هیچ دو کشور دیگری چنین رابطه ای را تجربه نکرده اند؛ رابطه ای که شاید آغازش مهاجرت آریایی ها به دو منطقه ی متفاوت باشد. آریایی های که به غرب رفتند پدران ایران کنونی شدند و آن ها که به شرق رفتند پدران هند؛ البته برخی  ریشه ی این ارتباط را حتی به پیش از این رسانده اند و رابطه ایران و هند را کهن تر از آن می دانند (2). اما روابط سیاسی همیشه فراز و فرودهایی دارد و روابط این دو کشور هم از این مستثنی نبوده است، روابطی که در سال های اخیر تحت شعاع رابطه ی این دو کشور با آمریکا بوده است. حتی در سال های اخیر از آن به سایه آمریکا بر روابط ایران و هند تعبیر شده است (3) و شاید بتوان گفت که مهم ترین عامل موثر در این معادله، مشکله هسته ای ایران با غرب بوده است. حال باید فرصت ها و تهدید هایی که بعد از توافق هسته ای ایران و غرب برای هند ایجاد می شود را بررسی کرد؛ و دید در مجموع، هند از این توافق بهره می برد یا متضرر می شود.

اصلی ترین فرصتی که این توافق برای هند ایجاد می کند، عادی شدن روابط ایران و هند  در حوزه اقتصادی و استراتژیک است که در سال های اخیر و در نتیجه تحریم های علیه ایران و کشورهای معامله کننده با ایران، به طور جدی دچار مشکل شده بود. در این نوشتار، فرصت های مختلف اقتصادی که در نتیجه عادی شدن روابط ایران و هند ایجاد می شود، بررسی خواهد شد. نکته مثبت دیگر این توافق در حوزه ی سیاست منطقه ای است؛ توافقی که به طور کلی هم توسط دولت هند، هم دولت پاکستان و نیز دولت افغانستان مثبت ارزیابی شده است، می تواند در ثبات سیاسی منطقه تاثیر زیادی داشته باشد و این فرصتی است برای منطقه که به طور طبیعی هند نیز از آن بهره خواهد برد؛ که این نیز به طور مختصر در این یادداشت بحث خواهد کرد. فرصت دیگری که در این یادداشت از آن بحث خواهد شد، تاثیر مثبت این توافق در روابط هند با آمریکا است. البته این ها اهّم این فرصت هاست.

اما تهدید های محتملِ این توافق که به آن اشاره خواهد شد، یکی مشکلاتی است که از نظر اقتصادی برای هند پیش بینی می شود، مثل کم شدنِ حجمِ صادراتِ برخی کالاها. و دیگری، مواجهه ی هند با مخالفین این توافق یعنی کشورهای عربی منطقه، به خصوص عربستان سعودی و نیز اسرائیل که هند در سال های اخیر با آن ها ارتباطاتِ سیاسی، امنیتی و اقتصادیِ جدی و فراوانی داشته است.

فرصت‌های اقتصادی

شاید اصلی ترین نکته مثبت این توافق برای هند، ایجاد فرصت تجارت با ایران، بدون فشارِ آمریکاست؛ و برای هند به عنوان یکی از مهمترین خریداران نفت جهان در رأس این مبادلات تجاری، مبادلات نفتی قرار دارد. هند پیشتر از ایران واردات نفتی داشته است، امّا در سال های اخیر، دائماً شرکت های این کشور در معرض تحریم های شدید بین المللی  بوده اند؛ حال پس از سال ها این شرایط فراهم خواهد آمد که این تبادلات بدون تهدیداتِ کشور های غربی به خصوص آمریکا انجام گیرد. تا سال 2006 ایران دومین فروشنده نفت به هند بود، اما در نتیجه ی تحریم ها تا سال 2014 ایران به رتبه هفتمین فروشنده ی نفت به هند تنزل پیداکرد (4). اکنون امید است با برطرف شدن تهدیدِ تحریم و نیز کاهش نسبی قیمت نفت، هند مبادلات نفتی خود با ایران را افزایش دهد.

در نتیجه ی ایجاد فرصت تجارت با ایران، بدون فشار آمریکا و غرب، هند می تواند پروژه های گازی خود که بعد از تحریم ها متوقف شده بود را از سر گیرد. پروژه ی گازی Farzad-B که در سال های اخیر تقریباً متوقف شده بود، شاید مهم ترین پروژه ی گازی باشد که بعد از تحریم ها از سر گرفته می شود. این میدان گازی حدود 21/68 متر مکعب ذخیره ی گازی دارد که 12/8 متر مکعب از آن قابل استخراج است. این میدان که تقریباً سومین میدان گازی بزرگ هند است (5) و هند تا کنون 100 میلیون دلار برای گسترش آن هزینه کرده است (6). ولی در سال های اخیر و در نتیجه ی تحریم ها و متوقف شدنِ کارِ خط لوله ی هند- پاکستان- ایران، بهره برداری از این میدان نفتی نیز تقریباٌ متوقف شده بود. اکنون با این توافق و امکان از سر گیریِ بهره وری از این میدان گازی، فرصت مناسبی برای هند در عرصه تجارت گاز فراهم خواهد آمد.

دیگر فرصتی که این توافق برای هند ایجاد می کند، امکانِ افزایشِ تجارت دریایی است. در سال های اخیر بر اثر تحریم ها، هزینه ی مبادلات دریایی هند با ایران به قدری افزایش یافته بود که انجام این مبادلات و صادرات کالا به ایران را از طریق راه های آبی بسیار مشکل و کم سود کرده بود؛ اکنون هند امیدوار است با لغو این تحریم ها، هزینه ی مبادلاتِ دریایی کاهش و در نتیجه میزان آن افزایش یابد (7).

از فرصت های قتصادی و استراتژیکی که توافق هسته ای ایران برای هند ایجاد می کند، امکان استفاده ی مجدد از بندرگاهِ چابهار است. بعد از سرمایه گذاری چین در بندر گوادر پاکستان و متصل شدن این بندر به استان سین کیانگ چین و در نتیجه مسدود شدن راه پاکستان برای انتقال کالا های هندی به افغانستان و آسیای میانه، بهترین جایگزین برای هند، استفاده از بندر چابهار ایران است. هند که برای سرمایه گذاری و بهره وری در بندر چابهار با سدِّ تحریم ها روبرو بود، اکنون با توافق هسته ای ایران و غرب و لغو تحریم ها ی احتمالی برای کشورها و شرکت های معامله کننده ی با ایران، راه را برای سرمایه گذاری در بندر چابهار باز می بیند؛ در نتیجه می تواند استفاده از این بندرگاه را که از 1990 روی آن سرمایه گذاری کرده است را از سر گیرد (8). قرارداد 85 میلیون دلاری هند با ایران در می 2015 برای   توسعه ی بندر چابهار، نشانه ی روشنِ این از سرگیری است. به این نکته هم باید توجّه شود که ایران بعد از تحریم ها نه تنها برای هند محلِ دسترسی به آسیای میانه است بلکه می تواند راه تجارت با اروپا باشد.  

گر چه توافق هسته ای ایران و لغو تحریم می تواند به بخشی از صادرات هند به ایران ضرر برساند (که به آن ها در بخش تهدیدها اشاره خواهیم کرد)، ولی فرصت های اقتصادی بسیاری را نیز می تواند ایجاد کند که تا کنون به برخی از آن ها اشاره شد ولی این فرصت های اقتصادی ایجاد شده محدود به نکاتی که تا به حال ذکر شد، نیست. هند می تواند آسوده از تحریم هایی که تا کنون مانع می شد، صادرات دارویی خود به ایران را افزایش دهد و نیز به افزایش صادرات پارچه به ایران امید داشته باشد؛ همینطور که آقای ساهای، مدیرِ فدراسیونِ سازمان های صادرکننده ی هند اخیراً به این مهم اشاره داشته است. و همچنین هند به عنوان یکی از قدرت های صنعتِ فناوری اطلاعات می تواند روی ایران به عنوان یک بازار جدید و پر سود حساب بازکند (9). البته خواننده ی این سطور توجه دارد که تمام فرصت هایی که تا کنون نام برده شدند، تنها هند را سود نمی بخشند بلکه ایران نیز می تواند از این فرصت ها بهره برد.

فرصت‌های سیاسی- سیاستِ منطقه

پیش از اینکه به فرصتی که این توافق از نظر سیاسی برای منطقه می تواند ایجاد کند، پرداخته شود باید به چند نکته توجّه کرد. نکته اول اینکه، برخی از تحلیل گران مثلِ تحلیل گر مرکز نیکسون در زمان خود، حتی برنامه هسته ای شاهِ ایران را تهدیدی برای هند و پاکستان می دانستند(10) ، پس احساس خطر از برنامه هسته ای ایران در منطقه، از برنامه ی  هسته ای جمهوری اسلامی ایران شروع نمی شود بلکه به پیش از آن بر می گردد. نکته دیگر، رابطه ی ملتهبِ هند و پاکستان است که از سال جدایی پاکستان از هند در سال 1947-48 این رابطه بر همین روال بوده است و همیشه ایران به صورت بالقوه این امکان را داشته است که به عنوان واسطه در این میان نقش بازی کند. حال، باید توجّه داشت که برای نخستین بار ایران به توافق هسته ای با غرب رسیده است، که از طرف هند و حتی پاکستان که در بسیاری از مواردِ دیگر هم پیمان کشورهای عربِ منطقه که از مخالفین توافقِ ایران هستند، مثبت ارزیابی شده است.

این توافق چند فرصت برای منطقه ایجاد می کند؛ از یک طرف، این فرصت را ایجاد می کند که ایران بتواند به فعالیت هسته ای خود ادامه دهد در حالی که کشور هایی مانند هند و پاکستان از آن احساس خطر نکنند، احساس خطری که همانطور که گفته شد به عقیده برخی حتی ریشه در قبل از انقلاب ایران دارد که این با خود ثبات نسبی سیاسی به همراه خواهد داشت. روشن است با این شرایط که گروه های تروریستی برای کل منطقه تهدید محسوب می شوند، هند هم می‌تواند از این ثبات نسبی که با توافق ایران در منطقه می تواند ایجاد شود ، منتفع گردد. از طرف دیگر، بعد از توافق، نقشِ ایران به عنوان واسطه در بسیاری از اختلافات هند و پاکستان می تواند پررنگ تر باشد و روشن است، این واسطه که خود از کشورهای منطقه است و در زمینه ی مسائل امنیتی منطقه، منافعِ نزدیک تری با هند دارد، برای هند مناسب تر از  واسطه ی آمریکایی و یا اروپایی است. این ها فرصت های محتملی است که این توافق از نظر سیاسی می تواند برای منطقه و به تبع برای هند ایجاد کند. البته باید گفت که این ثباتِ منطقه ای در گروی دیپلماسی موفق ایران و هند و حتی پاکستان با کشورهای عربیِ مخالفِ توافق از جمله عربستان سعودی است؛ و این جا نقش سیاست خارجی این کشورها برای افزایش امنیت در منطقه، محوری خواهد بود.

فرصت‌های سیاسی- روابط با آمریکا و اروپا

بنیان گذارانِ هند مدرن رابطه با هر کشوری مگر رژیم آپارتاید را مجاز می دانستند (اشاره به قانون اساسی هند) و سیاستمدارانِ هند با تمام اختلافاتشان در طول سال های بعد از استقلال تلاش داشته اند تا روابط خارجی گسترده ای داشته باشند؛ امّا در سال های اخیر برای رابطه شان با ایران تحتِ فشار سیاسی غرب، بخصوص آمریکا بوده اند. اکنون هندی ها امید دارند که بعد از سال ها سایه ی تهدیدِ تحریم، بتوانند با ایران روابط گسترده ای داشته باشند که این خود آینده ی روشن تری برای روابط هند با آمریکا و اروپا رقم خواهد زد. همانطور که در مقدمه ی این یادداشت آمد، روابط هند و ایران در سال های اخیر متأثر ازروابط آمریکا با ایران بوده است، و می توان گفت که این قضیه بدین شکل هم صادق است که روابط هند و آمریکا نیز در سال های اخیر متأثر از روابط هند و ایران بوده است. در زمان جنگ سرد، روابط آمریکا با هند در نتیجه ی روابط هند و شوروی دچار مشکل شده بود؛ در سال های اخیر روابط اقتصادی هند با ایران، روابط هند و آمریکا را متأثر کرده بود، گرچه میزان تأثیر گذاری این ها بسیار متفاوت بوده است.  

تهدیدهای اقتصادی

یعد از فرصت ها باید تهدیدهای محتمل این توافق برای هند را نیز بررسی کرد. علیرغم همه فرصت های اقتصادی این توافق، در چند حوزه، اقتصاد هند با تهدیدهایی روبرو خواهد شد. یکی احتمال بر هم خوردن مبادلات دوجانبه ارزی است. پیش از این، در دوران تحریم ها هند با داشتن یک حساب ارزی در ایران با واحد روپیه با ایران تجارت می کرد، حال هند به عنوان چهارمین خریدار اصلی نفت جهان که میزان قابل توجّه آن را از ایران وارد می کند باید با واحد دلار با ایران مبادلاتش را انجام دهد(11) که این خود، ضرری برای اقتصاد هند است.

کاهشِ میزان صادراتِ بعضی کالا ها به ایران، ضرر محتملِ دیگری برای هند است. همانطور که مدیرِ فدراسیون سازمان های صادرکننده ی هند – آجای ساهای – اشاره داشته است (12)، میزانِ صادرات برخی کالاهای صنعتی که در دوران تحریم از هند به ایران صادر می شده است، بعد از توافقِ ایران و باز شدن درِ تجارت با کشورهای اروپای شرقی و ایجاد رقابت بین محصولات اروپایی و هندی، احتمالاً کاهش خواهد یافت؛ که این تهدیدی اقتصادی است که بعد از توافق متوجّه هند خواهد شد.

برخی گزارش ها حاکی از این است که قرارداد 223 میلیون دلاری هند با ایران برای مشارکت در راه آهن ایران، در نتیجه توافق هسته ای ایران و احتمال یافتن جایگزینی کم هزینه تر از هند برای ایران مانند ترکیه، بی سرانجام مانده است که این خود یک ضرر اقتصادی برای هند محسوب می شود (12). البته این که آیا به نتیجه نرسیدن چنین معاملاتی تهدیدِ مهمی برای اقتصاد هند است یا خیر، موضوعِ محلِ مناقشه ای است.    

تهدیدهای سیاسی

به عنوان یک تهدید محتمل برای هند می توان از مواجهه ی این کشور با مخالفین این توافق نام برد، البته این تهدید را  می توان در ذیل تهدید های اقتصادی نیز ذکر کرد اما از آنجایی که جنبه سیاسی این مواجهه به نظر پررنگ تر می آید لذا این مسئله به صورت مجزا ذکر می‌شود. اسرائیل و عربستان سعودی به عنوان دو مخالف اصلی توافقِ ایران شاید تهدید بالقوه ای برای هند بشمارآیند. در سال های تحریم، اسرائیل به عنوان دلال در قراردادهای نفتیِ هند و عربستان عمل کرده است تا برای نفتِ ایران جایگزینی پیدا و نیاز هند به ایران را کم کند؛ تا بتواند روابط هند و ایران را بیش از پیش تحت شعاع قرار دهد. بعد از توافق و از سرگیری واردات نفتی هند از ایران، این دو (عربستان و اسرائیل) هم از نظر سیاسی و هم از نظر اقتصادی متضرر خواهند شد که این چشم اندازِ روابط خارجی ِهند را تهدید می کند. عربستان به عنوان کشوری که سال هاست با پاکستان، کشور رقیب هند روابط جدّی دارد و روابطش با هند همیشه زیر سایه ی روابطش با پاکستان بوده است، شاید کمتر از اسرائیلی که در سال های اخیر روابط زیادی با هند داشته است از این توافق متأثر شود. البته باید در نظر داشت که این تهدید در صورتی می تواند برای هند جدی باشد که این کشور نتواند در  صحنه بین الملل، کنش ها و واکنش های مناسبی داشته باشد.

باید توجه داشت که روابط اسرائیل با هند محدود به مورد بالا نیست. برای مثال هند در سال های اخیر در  حوزه ی هوا- فضا با اسرائیل همکاری هایی داشته است. پرتاب ماهواره ی جاسوسی اسرائیل با راکت های هندی که فصلی جدید و مهّم در روابط هند و اسرائیل محسوب می شود (14) که در این مورد کشورهای عربی با اسرائیل هم منفعت نبوده اند و مخالفت هایی با هند در این خصوص داشتند  و در این مورد ایران هم مخالفت جدی خود را اعلام کرد. و این خود پیچیدگی روابط منطقه ای را روشن تر می کند.

نتیجه

توافق هسته ای ایران برای کشورهایی که به نوعی با ایران رابطه داشته اند، می تواند نکاتی مثبت و منفی در پی داشته باشد و برای هر کدام، این نکات مثبت و منفی می تواند متفاوت باشد. هند کشوری است که روابطی کهن با ایران داشته، امّا در سال های اخیر این روابط فراز و فرودهای فراوانی داشته است و بیش از هر زمان دیگر متأثر از روابط ایران با آمریکا بخصوص مسئله هسته‌ای بوده است. اکنون هند با تغییر این شرایط، در برابر خود فرصت ها و تهدیدهایی می بیند که معلولِ توافق هسته ای ایران با غرب است. با بررسی این فرصت ها و تهدیدها شاید بتوان نتیجه گرفت که سهم هند از فرصت ها بیشتر از تهدیدهاست. در پایان باید اشاره کرد که مواردی که به عنوان فرصت یا تهدید برای هند در بالا ذکر شد، بیشتر، فرصت ها و تهدید های بالقوه محتملِ این توافق هستند و باید شرایط دیگری فراهم آید که این ها به فرصت یا تهدیدِ بالفعل تبدیل شوند.

----------------------------------------

منابع:

1. “The Discovery of India”, Jawaharlal Nehru, Oxford University Press, Edition: 6^th,1994, p.146.

2. "سرزمین هند"، علی اصغر حکمت، انتشارات دانشگاه تهران، 1337، ص. 37.

3. “American Shadow over India–Iran Relations”, Uma Purushothaman, Journal of Strategic Analysis, Volume 36, November of 2012.

4. "How does India benefit from Iran"s nuclear deal?", Sachin Kumar, quora.com.

5. "How does India benefit from Iran"s nuclear deal?", Sachin Kumar, quora.com.

6. “How Iran"s nuclear deal affects India”, Anbarasan Ethirajan, BBC’s report, 16 July 2015, bbc.com.

7. “How Iran"s nuclear deal affects India”, Anbarasan Ethirajan, BBC’s report, 16 July 2015, bbc.com.

8. "How does India benefit from Iran"s nuclear deal?", Sachin Kumar, quora.com.

9. “How Iran"s nuclear deal affects India”, Anbarasan Ethirajan, BBC’s report, 16 July 2015, bbc.com.

10. “Iranian Nuclear Deal: Future Perspectives and Implications for the Region”, Iram Khalid and Rehana Saeed Hashmi, Article v15 no1, University of Punjab. P. 20.

11. “How Iran"s nuclear deal affects India”, Anbarasan Ethirajan, BBC’s report, 16 July 2015, bbc.com.

12. “How Iran"s nuclear deal affects India”, Anbarasan Ethirajan, BBC’s report, 16 July 2015, bbc.com.

13. “How Iran"s nuclear deal affects India”, Anbarasan Ethirajan, BBC’s report, 16 July 2015, bbc.com.

14. "India and Israel Eye Iran; India’s launch of a new spy satellite for Israel may change the geopolitical complexion of the Middle East”, Ninan Koshy, Edited by John Feffer, 12 February 2008, fpif.org.

15. " روابط هندوستان و اسرائیل: نگاهی بر جنبه‌های راهبردی"، ناصر ثقفی عامری،معاونت پژوهشهای سیاست خارجی / گروه مطالعات استراتژیک،  آبان 1387.  

• افزون بر منابع فوق، از اخبار و گزارش های پایگاه های خبری زیر نیز استفاده  شده است:

1. indianexpress.com

2. bultannews.com

3. irdiplomacy.ir

4. ireconomy.ir

5. csr.ir