عنوان مقاله: چارچوب پیشنهادی برای تحقیق پیرامون مطالعات مدیریت از دیدگاه اسلامی

موضوع: مدیریت اسلامی

چکیده: این نوشتار تلاشی اتدک برای ترسیم برخی جهت ها برای تحقیق در زمینه ی حوزه ی در حال ظهور مطالعات مدیریت از دیدگاه اسلام است. ابتداً با انجام این تحقیق، یک موردپژوهی و پس از آن دلایل بی علاقگی و انتقادهای احتمالی برای بحث در باره آنها ارائه می شود. موضوع محوری این مقاله براساس یک نوع شناسی از رویکردها است. که در قالب چهار رویکرد به صورت عامیانه بیان شده که عبارت است از: طلا را بیاب، شکافتن زره، حفره را عمیق تر کن. و Hands-on همزمان چهار جهت تحقیق بر حسب محیط، سازمان، رابطه سازمان با محیط و مدیریت اثربخش سازمانها مشخص می شود. براساس این چهار جهت چارچوب تحقیق تکامل می یابد. هنگامی که چارچوب تحقیق با رویکرد های تحقیقی ممزوج شد، کوششی وسیع برای تحقیق ظهور می کند که سپس به تشخیص موارد تحقیق منجر می شود. این مقاله با پیشنهاد جنبه های خاص دیگری از تحقیق یا برنامه تحقیق سطوح تحلیلی، انتخاب طرح تحقیق، شیوه های تحقیق و چارچوب زمانی ادامه می یابد.

1-  مقدمه

دیدگاه اسلامی در مطالعات مدیریت، حوزه نوظهوری در تحقیق علوم دانشگاهی است. مروری بر ادبیات موجود این موضوع، دلالت دارد که این موضوع، موضوعی فراموش شده و زمینه ای به نسبت ناشناخته برای کار تحقیقی است.

هنگامی مطالعات مدیریت از دیدگاه اسلامی، از تحقیقات فعلی مطالعات مدیریت به طور جدی جدا شد که دیدگاههای اسلامی تبیین شد و زیربنای منابع وحیانی دانش و معرفت اسلامی، به عنوان منابعی معتبر برای هدف تحقیق، مورد بحث قرار گرفت. به علاوه، این امکان بالقوه وجود دارد که از روش شناسی تحقیق کاربردی علوم معاصر، برای تولید و استخراج دیدگاههای مهم و معنی دار از منابع اسلامی استفاده شود.

این مقاله به پیشرفت های چشمگیری که در تحقیق پیرامون موضوعات مرتبط با دیدگاههای اسلامی در مطالعات مدیریت در حال وقوع است، توجه دارد و تلاش می کند تا برخی از چالش های ویژه ای را که در این زمینه ی نوظهور تحقیق وجود دارد شناسایی کند.

من تلاش کرده ام ایده های خود را پیرامون زمینه های تحقیقی مهم سازمان دهی کنم و آن ها را در قالب یک عامل تحقیقی گسترده در حوزه دیدگاه های اسلامی در مطالعات مدیریت انسجام بخشم. بنابراین، این مقاله نه تنها به عنوان یک عامل پیشنهادی که زمینه های تحقیق را منسجم می سازد، به حساب می آید، بلکه طرح تحقیق، سطوح تجزبه و تحلیل، روش شناسی ها و چارچوب زمانی تحقیق را هم ارائه می نماید.

از جمله دیگر اهداف من در این مقاله، شفاف سازی افکار خود در باره موضوع است و این که دانشگاهی یانی که این موضوع را پیگیری می نمایند را در این کار سهیم نمایم و برای تمرکز بر فهرست های تحقیقی ایشان در این راستا در آنان ایجاد انگیزه نمایم، تا این علاقه مندی های مذهبی و معنوی آنان، در یک دوره زمانی با فعالیت های تحقیقی هدف مند ممزوج شود، به گونه ای که بتواند رضایت آنان از ورود شجاعانه به طیف تحقیق و جستجو - که به نظر می رسد زمان آن فرا رسیده است- ، تامین شود.

من این کار را با رویکردی انتقادی به ادبیات موجود آغاز کردم. هدفم از این کار، شناسایی تلاش های انجام گرفته در دوران معاصر است. در پیش گفتار این مقاله، این سوال که چرا تحقیق در این حوزه توجه دانشگاهی یان را به خود جلب نکرده است و دلائل محتمل این امر چه می تواند باشد، مطرح شده است. سپس بخش کوچکی در زمینه این که چه معیارهای سنجشی و اندازه گیری چگونگی برخورد با این فقدان علاقه را مشخص کرده ام.

محور اصلی این مقاله بررسی و احصاء عوامل تحقیق است که در ادامه مقدمه به آن پرداخته می شود.    

عوامل تحقیقی مفروض پیرامون ده زمینه فرعی به شرح زیر شکل گرفته است:

1- بیانیه رسالت تحقیق

2- اهداف تحقیق

3- اولویت های تحقیق

4- چارچوب تحقیق

5- ترکیب اولویت ها و چارچوب تحقیق

6- موضوعات تحقیق

7- سطح تجزیه و تحلیل

8- انتخاب طرح تحقیق

9- روش های تحقیق

10-  چارچوب زمانی

2-تحلیل انتقادی ادبیات موجود:

با نگاهی به برخی آثار موجود در زمینه دیدگاه اسلامی به مطالعات مدیریت به تصویری کلان از موضوع می رسیم. با بررسی آثار موجود می بینیم که این آثار بیشتر به منابع انگلیسی محدود می شوند و براین اساس به احتمال زیاد ممکن است برخی آثار مهم که به زبان های دیگر نگاشته شده است نادیده گرفته شود. البته، جای شکرش باقی است که اولا: به طور حتم می توان گفت از زمانی که مطالعات مدیریت اسلامی به طور گسترده ای در دنیا به زبان انگلیسی در حوزه تدریس اجرا شده است، تحقیق نیز به همان زبان انجام شده است.

ثانیا; مایه ی خوشبختی است که تحقیقاتی که در حوزه مطالعات مدیریت اسلامی به زبان انگلیسی ارایه شده است نیز بر مبنای منابع موجود در دیگر زبان ها - و مشخصا زبان عربی انجام شده است - ، در این آثار انگلیسی زبان آمده است. در نتیجه، این قضیه موجب شده است تا عصاره آن چه که در منابع غیر انگلیسی وجود دارد در آثار مدیریت اسلامی به زبان انگلیسی ارایه شود.  

محدوده جغرافیایی:

ناشران کتاب ها و کتب تدوین شده با دیدگاه اسلامی در مطالعات مدیریت عمدتا در خاورمیانه، جنوب آسیا، جنوب شرقی آسیا و انگلستان حضور دارند.

نشریات در این حوزه در کشورهای آمریکا، انگلیس، هند، پاکستان و عربستان سعودی منتشر می شود.

صاحب نظران این حوزه بیشتر اهل کشورهای هند، مالزی، کشورهای خاورمیانه، آفریقای شمالی، پاکستان، انگلستان و آمریکا هستند.

گسترش زمانی:

نکته قابل توجه این است که دهه 1980 نقطه شروع انتشار آثار دیدگاه های اسلامی در مطالعات مدیریت می باشد. استثناء در این دوره، مطالعات اندکی است که در دهه 1970 ارائه شده است. البته، در دهه 1980 تعدادی اثر وجود دارد که از برجستگی ویژه ای برخوردارند، در این خصوص می توان به مقاله آیت الله مکارم شیرازی(سال 1980) با عنوان "مدیریت و رهبری در زندگی پیامبر اکرم(ص)" و اثر دکتر ابوالفضل عزتی (سال 1982) با عنوان "مفهوم رهبری در اسلام "، اشاره نمود.

ظهور آثار در دهه 1980 از منظر زمانی حائز اهمیت فراوان است، به این دلیل که در این دهه حرکت چشمگیری را در پروژه اسلامی کردن دانش در جهان شاهد بودیم.

کنفرانس ها و سمینارهایی در زمینه اسلامی کردن مدیریت و موضوعاتی نظیر مدیریت دولتی و کسب و کار(مدیریت بازرگانی)، برگزار شد، اما به ندرت می توان مقاله یا مطالبی در مقالات مرتبط با این موضوع مشاهده نمود. شاهد دیگری را که می توان ارائه نمود، کوششی برای اسلامی کردن مطالعات مدیریت، بخشی از جریانی است که جای جای مطالعات مدیریت می توان مشاهده کرد.

  هم چنین دهه 1980 دهه ای است که در آن تردیدهای اساسی نسبت به دیدگاه های آمریکایی در حوزه مطالعات مدیریت ظهور نمود. و هم چنین این دهه، زمانی است که آمریکایی ها رویکردهای انتقادی به دیدگاه های خود را آغاز کردند.

به نظر می رسد این دهه زمانی است که رقابت شدید کارخانه داران ژاپنی با شرکتهای آمریکایی فزونی یافت. آمریکایی ها علاقمند شدند که علت این امر را بیابند و مطالعات گسترده ای در قالب سبک یا مفاهیم مدیریت ژاپنی شکل گرفت.

از طرف دیگر، آگاهی فزاینده ای در فرهنگ های غیر غربی نسبت به میراث خودشان پدید آمد. آنان به خوبی دریافتند که  شکست ناپذیری دیدگاه های مدیریت آمریکایی افسانه ای بیش نیست و این دیدگاه ها در عرصه های کاربردی- عملی شکست پذیر می باشند. با اثبات بی کفایتی این دیدگاهها در اداره کردن، صاحب نظران فرهنگ های چینی و هندی به تحقیق در معرفت، حکمت و پیشینه ی خود پرداختند. چینی ها به کاوش در معادن فکری بودایی و کنفوسیوس پرداختند. در گوشه ای دیگر هندوها جستجو برای استخراج دیدگاه های مدیریتی در آثار اندیشه های روحی- فلسفی مکتب های هندی را پیشه خود نمودند. بنابراین، دیدگاه های اسلامی در مطالعات مدیریت را نیز می توان به عنوان بخشی از جریان جهانی فرهنگ هایی که به اعماق ریشه های هویت و اصالت خود رجوع می کنند تا سحر و جادوی ناشی از دیدگاه های غربی را باطل کنند، تلقی کرد.

دهه 1990 شاهد ظهور فزاینده ای از آثار گزارش شده هستیم. در سال 1995، اف .آر. فریدی کتاب         " اصول اسلامی سازمان مدیریت کسب و کار "، را تدوین نمود. این کتاب گزارش تازه ترین یافته های یک کنفرانس در هند در زمینه ی موضوع مدیریت اسلامی است. این کنفرانس پس از سمیناری برگزار شد که در زمینه ی " کسب و کار و تجارت در عصر حاضر "، در جهت توسعه مدیریت کسب و کار اسلامی در سپتامبر 1987 در کشور مالزی برگزار شده بود. مقاله های این سمینار هم در دسترس است.

کنفرانس های انجمن دانشمندان علوم اجتماعی مسلمان هم گاه گاهی طرح موضوعاتی در این زمینه     می پردازد. به طور مثال سمینار این انجمن  AMSS  در زمینه رفتار سازمانی در 1988 نسبت به بسیاری از سمینارهای مشابه پیشتاز بوده است. مجله آمریکایی علوم اجتماعی اسلامی که در اوائل 1984 شکل گرفت و سپس در دهه 1990 مقاله ها و یادداشتهای تحقیق در زمینه موضوع دیدگاههای اسلامی پیرامون موضوعات مدیریتی به صورتی پیوسته و مرتب ارائه می شود.

دهه 2000 در مقایسه با دهه 1990 ناامیدکننده است، به این دلیل که روند تولید و انتشار آثار   بسیار ناموزن است. به استناد برخی نوشتارهای منتشرشده و تحقیقاتی که در سطح دکتری انجام شده، به نظر می رسد که تمرکز فزاینده ای روی موضوعات جدی مدیریت معطوف شده است. این پیشرفت، پیشرفت خوبی است و به عنوان نشانه ای از بلوغ ابتدایی در سطح تحقیق به آن می توان نگاه کرد.

یک تلاش زیبا، اثر آزادین سالم خلیفه(2001) است که به لحاظ ماهوی پیشتاز است و می تواند به عنوان اولین اثر در نوع خود تلقی گردد، به این دلیل که به جای آنکه مطالعات مدیریت معاصر را نقطه آغاز کار خود قرار دهد به موضوع مدیریت از دیدگاه مبانی معرفت وحیانی اسلامی پرداخته است،.(تاسیسی کار کرده است).

در باره ماهیت، موضوعاتی که در این آثار در طول دو دهه 1980 تا 2000 ارائه شده است، موضوعات اخلاق و ارزشها، رفتار سازمانی و مدیریت منابع انسانی، زمینه های غالب هستند. موضوعات جدی که کار شده است، بطور مثال توسط شوکت علی که کاری در زمینه مبانی ارتباطات در قرآن و سنت"، است و اثر سیدجمال حمیدآل جونید و سیدانور (2000) که کاری اکتشافی در خصوص مبانی غلوم رفتاری در توسعه سازمان است.

کمی پیش تر از آن، مادور رحمان و محمد البورایی (1992) اثر جدی را بطور مشترک با عنوان " کنترل های سازمانی و ارزیابی عملکرد" ارائه کردند.

اندکی بعد، آثار نشاندهنده حرکت به سمت جنبه های کمی مدیریت است. از نمونه های این نوع آثار می توان به اثر ابوالحسن محمدصادق و الف. خالق ابن محمد اسرائیل نام برد که در حوزه علائق معاصر در مدیریت کیفیت است.

اگر توجه شود می توان پی برد در طول دو دهه 1980 تا 2000 تاکید بیش از اندازه ای بر جنبه نرم مطالعات مدیریت شده است و مشارکت بسیار اندکی نسبت به موضوعات زیربنایی مدیریت شده است. این امر قابل درک است که تفکر در موضوعات نرم به طور طبیعی به کاربری آنها در حوزه های موضوعات سخت در اداره کردن منتهی می شود. (جنبه نرم بعنی کاربردی) و . (جنبه سخت بعنی بنیادی)

تاکید بر جنبه نرم مدیریت به معنی توجه به موضوعات مربوط به مسایل انسان در مدیریت سازمان که در مقابل موضوعات مربوط به تولید، فناوری و سیستم قرار دارد.

در اینجا باز به اهمیت و توجه به حنبه نرم به عنوان بخشی از جریان جهانی یادآور می شوم. تاکید بر جنبه نرم در مدیریت خیلی زود در طول دوره پس از تیلوریسم ظهور کرد. ظهور این امر تحت تاثیر مطالعات هاثورن در دهه 1930 بود. البته حدود نیم قرن به طول انجامید تا این جریان از سردرگمی(گیجی) و ابهام خرج شود(ابهام زدایی شود) (در این جریان چشمگیر ابهام زدایی شود).

همانگونه که واقغیت امر نشان می دهد ظهور علم مدیریت، تحقیق در عملیات و نظریه عمومی سیستمها در طول دوره جنگ جهانی دوم به وقوع پیوست. محیط کسب و کار در طول دهه 1980 به میزان قابل ملاحظه ای تحت تاثیر شوک نفتی 1973 و با ظهور ژاپن به عنوان رقیب بلامنازعه اقتصاد جهانی، پالایش شد..

پس از آن، تجزیه اتحاد جماهیر شوروی سابق، ظهور مجدد اروپای قدیم در شکل اتجادیه اروپا و اتحاد مجدد آلمان، نقاط مهمی در شکل گیری محیط کسب و کار جهانی در طول دهه های 1980 تا 1990 است. مدیریت آمریکایی به نظر می رسد که بر اثر تاثیر جمعی و پاسخ به جذب فزاینده موضوعات نرم تر در تلاشهای علمی خود در مطالعات مدیریت بشدت شکننده شده است.

تعجبی ندارد اگر کسی حتی یک نگاه علی?  به متون مطالعات مدیریت در طول دهه 60 بیندازیم و آنها را با متون درسی کنونی مقایسه نمایید، انسان به آسانی می تواند گرایش تمرکز فزاینده بر موضوعات فرهنگی و اجتماعی که در واژگان مدیریت وارد شده است را ببیند.

کمک های جهانی سازی و روشنفکری لیبرالی در طول دهه 1990 و پس از آن توسعه نیافت و موجب شد که دیدگاههای مدیریت آمریکایی کمتر دارای گرایشهای آمریکایی باشد و بیشتر از گذشته نگاه به بیرون داشته باشد. این امر تا حدی موجب شد تا مدیران آمریکایی در شرکتهای چند ملیتی که نتوانند زمینه فرهنگی کشورهایی را که نمایندگی های آنها در آن کشورها فعالیت می کنند را نادیده انگارند.

بطور مثال متون علمی و آموزشی در مدیریت و کسب و کار بین المللی به ندرت موفق می شدند که به مدیران شرکتهای          توصیه کنند تا نسبت به فرهنگ و جامعه کشوری که در آن فعالیت می کنند حساس باشند(در گذشته اینچنین بوده است).

اگر بخواهم به جمع بندی مشاهدات خودم بپردازم می توانم با درجه اطمینان برخودار از منطق بگویم که:

• مدیریت آمریکایی نشان داده است تا حدی دارای تاثیر می باشد.

• به نظر می رسد که مدیران آمریکایی تا حدی نسبت به دیگر فرهنگها حساس هستند.

• مردمان دیگر فرهنگها تلاش کرده اند تا خود را از طلسم هژمونی(تفوق و برتری) آمریکایی حاکم بر مطالعات مدیریت رهایی بخشند.

• آنان احساس می کنند که نیاز دارند رگه هایی (لایه هایی) از حکمت را در پیشینه خود بیابند.

همه اینها در مجموع روندهایی است که من سناریوی حاضر را با مطالعات مدیریت مرتبط می بینم. این مشاهدات به من انگیزه می دهد تا به این نتیجه برسم که زمان توجه جدی تر به مطالعات مدیریت از منظر اسلامی فرا رسیده است.